فایل ورد (شرح نی نامه ی مولانا فارسی دوازدهم)

بشنو این نی چون شکایت می کند      از جدایی ها حکایت می کند

نی نامه   مثنوی معنوی

 مولانا جلالدین محمد بلخی

بیت 1

نی : استعاره از انسان آگاه وآشنا با حقایق عالم معنا  - جدایی : جدایی انسان از عالم معنا و از خالق خود

حکایت وشکایت : جناس ناقص  

معنی : صدای این نی ( مولانا – انسان آگاه ) را بشنو که چگونه داستان خود را بیان می کند و از جدایی ها ( جدایی از عالم معنا ) شکایت می نماید

بیت 2

نیستان : استعاره از عالم معنا     - بُبریده اند :  بریده اند – قطع وجدا نموده اند .- نفیر : فریاد وزاری به آواز بلند – مرد وزن : مجاز از همه انسانها  - مرد وزن : تناسب

معنی :  از آن هنگامی که مرا از نیستان ِ عالم معنا جدا نموده اند از فریاد وزاری من تمامی آفریده ها نالان وگریان هستند

بیت 3

سینه : مجاز از  انسان سینه سوخته و رنج کشیده  -  شرحه شرحه : پاره پاره ، - فراق : دوری .جدایی -  اشتیاق : میل قلب به دیدار محبوب ، (روح کمال طلب و خداجو    در راه شناخت خدا و درک حقیقت هستی  است)

معنی : کسی را می خواهم که قلبش از فراق حضرت حق در  سوخته باشد وقلبش زخمی وپاره پاره باشد ، تا من درد اشتیاق خود را به او بیان کنم

( روح کمال طلب مشتاق پروردگار  و ادراک حقیقت هستی است )

بیت 4

بیت   ، تلمیح دارد به  آیه ی " انا لله وانا الیه راجعون "  ونیز "  کل شیٍ یرجع الی اصله  ( هر چیز به اصل خویش بر می گردد)

کاو : مخفف که او   - اصل و صل جناس ناقص"

معنی :     هر کس از اصل خود از مبداء هستی دور افتاده باشد در نهایت به همان جا نیز باز می گردد.

بیت 5

من :   مولانا ،  نی   ،   عشق   / هر جمعیتی : همه ی انسان ها ، تمام اقشار     /     جفت : همراه  / 

بدحال : کسانی که در سیر وسلوک  به سوی حق کند وآهسته وخسته حرکت می کنند /  خوش حالان : ره روان راه حق که با اشتیاق وعلاقه راه سیر وسلوک را طی می کنند .

من ناله عشق به حق را ، را برای تمام انسان ها سر داده ام ،و با سالکان خسته و کُند رو و با روهروان تند ومشتاق وشادمان از سیر و سلوک ، همراه گشتم

 

بیت 6

ظن : خیال و گمان

هر کسی در حد فهم و ادراک خودش با من یار و همراه شد اما حقیقت حال مرا درنیافت .( هر کسی از دیدگاه خود و در فهم خود به مسائل نگاه می کند اما حقیقت امر را درک نمی کند

بیت دارای مثل است ( ضرب المثل )

 

 

 

 

 

بیت 7

نور : در اینجا  ،  بصیرت ، توان ، قدرت ، فهم ودرک / لیک : اما  / چشم وگوش : مجاز از کل حواس و ادراک انسان

چشم وگوش : تناسب /  دور ونور :  جناس ناقص  / 

بیت 8

مستور : پوشیده وپنهان   / دید : دیدن ، مشاهده ( اسم است  نه  فعل ) /  دستور : اجازه ، وزیر ، راهنما

معنی :      گرچه جان  ، تن را ادراک می کند و تن نیز از جان آگاهی دارد وهیچ یک از دیگری پوشیده نیست ، اما هیچ کس اجازه و توانایی دیدن جان را  ندارد ( اسرار معنوی با چشم ظاهر دیده نمی شود )

تن – جان – نیست : تکرار     تن زجان  و جان زتن : آرایه تکرار  / دستور  ، مستور :  جناس ناقص

بیت 8

نای : نی    /  استعاره از عشق ، / آتش در مصرع دوم :  استعاره از عشق

   /   نیست در مصرع اول : فعل ربطی – مخالف است          باد در مصرع اول :  جریان هوا

    / نیست در مصرع دوم : نابود ، فانی                            باد در مصرع دوم  : فعل دعایی معنای دوم  ، جریان هوا

بانگ نای : مشبه    آتش مشبه به

دو تا قافیه دارد : نیست  و باد      ( ذوقافیتین )

جناس تام :  نیست  و نیست /  باد  و  باد آتش و باد :   تناسب

باد در مصرع دوم : ایهام تناسب ؛  معنای اصلی ، فعل دعایی .

( عشق آتش سوزان است  - فرد بی بهره از عشق الهی نابود باد!)

معنی :   ناله ی نیِ عشق ، باد  هوا نیست ، بلکه آتشی ست سوزان ، هر که این آتش عشق در وجودش نیست  نابود باد!

بیت 9

کاندر :  مخفف که اندر   /    می : شراب ، باده ، می در عرفان به معنی لطف خاص خدا و توجه ونظر اوست ، الهامات غیبی

آتش عشق : اضافه ی تشبیهی   عشق : مشبه . آتش : مشبه به      /

جوشش عشق : اضافه ی استعاری ؛ عشق به چیزی تشبیه شده که مثل آب ، چشمه ومی ....   می جوشد)

مصرع دوم : آرایه حسن تعلیل  ( علت جوشیدن شراب را عشق می داند )

معنی :    عشق باعث نالیدن نی می شود ؛  عشق است که مایه جوشش و مستی آفرینی شراب گشته

بیت 10

حریف : همدم    /  هرکه : عاشقان   / یار : معشوق  /  بُرید : جدا شد ، دچار فراق شد /

پرده : اولی     در اصطلاح : آهنگ ونغمه های مرتب موسیقی       دومی : حجاب /    " ش "  در پرده هایش :  نی

مرجع ضمیر ما : عاشقان  / پرده دریدن : فاش کردن راز

 پرده  و پرده  : جناس تام          /    بُرید  و  درید : جناس ناقص  / 

نقش دستوری تمام ضمیر ها ( " هر که "    " ش"    "ما"  :   مضاف الیه

معنی:  نغمه های نی ، همدم هر عاشق هجران کشیده ای است ؛ آهنگ ونغمه ی نی ، پرده ها وحجاب ها را برای کسی که جویای معرفت است ، از مقابل چشم بر میدارد تا معشوق حقیقی را ببیند ( آهنگ نی ، عاشق را منقلب و گریان نمود و با جاری شدن اشک  راز او را فاش نمود

مفهوم نی : افشا کننده راز عاشقان   - یاری گر عاشقان جویای معرفت برای دیدار معشوق (خداوند)

 

بیت 11

تریاق :  ضد زهر ، پاد زهر / دمساز : همدم ، همنشین ، هم راز  /  

نی : هم زهر ، هم پادزهر است ( هم در آفرین ، هم درمان بخش )

نی : در مصرع اول مشبه    زهر    مشبه به  - نی مشبه     تریاق  مشبه به / زهر  وتریاق : تضاد  و پارادوکس

بیت موازنه دارد

که در هر دو مصرع : ضمیر پرشسی به معنای چه کسی   /  که دید : استفهام انکاری

معنی : نی هم زهر است وهم پاد زهر ؛ در عین در آفرینی درمان بخش است ( مطابق ظرفیت افراد )

 بیت 12

حدیث می کند   و   قصه می کند :  بیان کردن داستان ، تعریف کردن قصه  / پرخون بودن : کنایه از شدت سختی مشقت ورنج

راه : منظور راه عشق   / حدیث : سخن ، خبر / - نی باینگرِ داستان راه خونین عشق است.

بیت تلمیح دارد به : داستان لیلی ومجنون  / مجنون : نماد عاشقان  پر درد وسختی کشیده  و ناکام  /   

می کند : تکرار

مفهوم: نی : بیانگرِ عشق های ناکام وسراسر درد ورنج است

معنی :  نی ، داستان راه خونین عشق را بیان می کند و از قصه  ی عشق عاشقانی چون مجنون

بیت 13

محرم : راز دار    خویشاوند ، خودی  / هوش : در اینجا به معنی عشق    /    بی هوش : این بیت به معنی عاشق

گوش : تشخیص ( به سبب مشتری بودن)

زبان  و  گوش : تناسب   /   زبان  : مجاز از سخن وکلام      / 

هوش  و گوش  : جناس ناقص   /  مصرع اول : متناقض نما است    /    مر : نشانه تاکید در متون گذشته

حقیقت عشق را هرگز کسی درک نمی کند و تنها عاشق ( بی هوش ) محرم است ،  همانطور که " گوش " برای ادراک سخنان زبان ابزار مناسبی است .( تنها فرد صلاحیت دار و لایق   برای درک عشق ؛ عاشق است )

را "  نشانه ی فک اضافه هست ( مشتری زبان جز گوش نیست )

بیت 14

بی گاه شدن روز : سپری شدن روزها ی زندگی  / مرجع ضمیر "ما" : عاشقان

روزها  و  سوزها : جناس ناقص  /   واج آرایی در : تکرار مصوت بلند : "ا "  و صامت "ه"

معنی :  در غم واندوه عاشقی ما ، روزهای زندگی سپری شد و  روزها با سوز دل همراه شد و به پایان رسید .( غمگین بودن همیشگی عاشق)

بیت 15

باک : ترس ، هراس    /  مرجع ضمیر "تو"   : معشوق   ( پروردگار)

روزها : تشخیص   /  پاک  و  باک : جناس ناقص /    "رو"   و  " بمان"  :  تضاد /   " گو"  و   " رو"   فعل امر : بگو  و  برو

اگر روزهای عمر از دست رفت بگو برود اهمیتی ندارد ؛ ای خدا تو بمان که آنچه برای منِ عاشق مهم است تویی زیرا معشوقی چون تو پاک و منزه نیست

بیت 16

ماهی : استعاره از عاشق  ( عاشق مانند ماهی است که از دریای عشق خداوند سیر نمی شود )

آب : استعاره از عشق ومعرفت الهی

بی روزی : در لغت به مهنی بی نوا و درویش ، بی بهره – اما در این جا به معنی     انسان بی بهره از عشق

روزش دیر شد : روزگارش تباه و بیهوده شد

سیر  و   دیر  : جناس ناقص    /   ماهی  و  آب : تناسب

معنی : تنها  ماهی دریای حق ( انسان عاشق ) است ه از غوطه خوردن در آب عشق ومعرفت سیر نمی شود  ( هر موجودی غیر از ماهی از آب سیر می شود ) هر کسی از عشق بی بهره باشد ، روزگارش تباه و بیهوده و

بی بهره می شود

( تنها فرد لایق عشق ، عاشق است )

بیت 17 

در نیابد : درک نمی کند – نمی فهمد /  پخته : این جا به معنی  عارف ِ واصل  /  خام : آن که راه عشق را طی نکرده – بی تجربه در عشق / کوتاه کردن سخن : به پایان بردن کلام – سخن نگفتن  /  والسلام : الوداع – خدانگهدار

معنی   

آن که راه عشق را طی نکرده و بی بهره از عشق است ؛ از حال عارف ِ واصل ِ به حق رسیده ؛ بی خبر است پس سخن را باید کوتاه کرد و به آن پایان بخشید ( انسان های غیر عاشق حال عاشقان وعارفان را درک نمی کنند )