نمونه سوال از درس نی نامه فارسی3
بررسی قلمرو های ربانی - فکری - ادبی نی نامه
درس ششم نی نامه
- بشنو این نی چون شکایت میکند از جـداییها حکایت میکند
قلمرو زبانی:
چون: آن گاه که ، زمانی که / جدایی : جدایی انسان از عالم معنا / حکایت ، شکایت : مفعول قلمرو ادبی :
استعاره : « نی » استعاره از مولانا یا انسان آگاه و آشنا با عالم معنا. / جناس: حکایت ، شکایت قلمرو فکری :
به صدای نی آن گاه که حکایت می کند گوش بده . نی از جدایی های ما از عالم حقیقت حکایت می کند.
۲- کز نیس تـان تا مرا ب کیدهاند در نف یرم مرد و زن نالیدهاند
قلمرو زبانی:
نیستان : عالم معنا / تا : از لحظه ای که / نفیر: فریاد و زاری به آواز بلند / ببریده اند ، نالیده اند : ماضی نقلی قلمرو ادبی :
استعاره : نیستان. / مجاز : « مرد و زن» مجاز از همة هستی یا همة انسان ها .
قلمرو فکری :
نی می گوید: از آن روزی که مرا از عالم معنا جدا کرده اند ، همة مردم از فریاد و زاری من نالان و گریان هستند .
9- سینه خواهـم شکحه شکحه از فراق تا بگویـم شـرح درد اشتیاق
قلمرو زبانی:
سینه : انسان سینه سوخته و درد عشق کشیده و جدایی دیده / شرحه شرحه : پاره پاره « شرحه : گوشتی که از درازا بریده باشند» شرح : باز کردن ، توضیح دادن / فِِراق : دوری / اشتیاق : میل قلب به دیدار محبوب؛ در این مصراع ، کشش روحِ انسان خداجو در راه شناخت پروردگار و ادراک حقیقت هستی قلمرو ادبی :
مجاز: « سینه» مجاز از انسان آگاه و عاشق ، سینه سوخته / قلمرو فکری :
برای بیان درد اشتیاق ، شنونده ای می خواهم که دوری از حق را ادراک کرده باشد و دلش از درد و داغ فراق سوخته باشد
- هر کسی کاو دور ماند از اصـل خویش باز جوید روزگار وصـل خویش
قلمرو زبانی:
کاو : که او / وصل : رسیدن/ روزگار : دوتلفظی / روزِِگار ، روزگار( قلمرو ادبی :
تضاد: دور ، وصل / جناس: اصل ، وصل / تلمیح: کُلُّ شَئٍ یَرجعُ الی اصلهِ قلمرو فکری :
هر کسی از اصل خود) بازگشت به سوی خدا( دور و جدا مانده باشد سرانجام به اصل و مبدأ خود باز می گردد.
- من به هر جمعیّتی نالان شدم جفت بد حالان و خوش حالان شدم
نالان : بن مضارع « نال » + علامت صفت فاعلی « ان » / جفت : همدم / بدحالان : کسانی که سیر و سلوک آنها به سوی حق ، کُُند است / خوش حالان : رهروان راه حق که از سیر و سلوک به سوی حق شادمان هستند قلمرو ادبی :
مجاز: « خوش حالان و بد حالان» مجاز از همة مردم قلمرو فکری :
من با همة مردم خواه آنان که در سیر و سلوک خود موفق بوده اند و خواه آنان که نا موفق بوده اند ، نالة خود را سر داده ام و راز دل خویش را در این ناله ها باز گفته ام. 6- هر شسی از ظنّ خود شد یار من از درون من جنست ارکار من
قلمرو زبانی:
ظن: گمان ، پندار / اسرار : رازها قلمرو ادبی :
جناس: من ، ظن / تمثیل.
قلمرو فکری :
هر کسی در حد فهم خود ، با من همراه و یار شد اما حقیقت حال مرا در نیافت.
7- سر من از نالۀ من دور نیست لیک چشم و گوش را آن نور نیست
قلمرو زبانی:
ناله : بن مضارع + ه / قلمرو ادبی :
جناس: دور ، نور / مجاز: « چشم و گوش » مجاز از کل حواس / استعاره : نور استعاره از معرفت و بصیرت / قلمرو فکری :
اسرار من در ناله های نهفته است اما چشم و گوش ظاهری نمی تواند راز و حقیقت این ناله را در یابد.
- تن ز جان و جان ز تن مستور نیست لیک شس را دید جان دستور نیست
قلمرو زبانی:
مستور: پوشیده ، پنهان / دید : دیدن « مصدر مرخّّم » / دستور: اجازه / را : حرف اضافه به معنی « برای » / قلمرو ادبی :
تکرار: جان / عکس : تن ز جان و جان ز تن / قلمرو فکری :
گر چه جان ، تن را ادراک می کند و تن از جان آگاهی دارد و هیچ یک از دیگری پوشیده نیست اما توانایی دیدن جان به هیچ چشمی داده نشده است
- آتش است این بانگ نای و نیست باد هر که این آتش ندارد ، نیست باد
بانگ: فریاد / نای : نی / نیست باد : جریان هوا نیست / نیست باد : نابود باد« بشود» فعل دعایی( / قلمرو ادبی :
تشبیه: این بانگ نی آتش است /استعاره : « نی » استعاره از » عشق » است / استعاره : « آتش » در مصراع دوم استعاره از « عشق » / جناس همسان / تام : نیست باد ، نیست باد
قلمرو فکری :
نالة نی فقط دمیدن نفََس و باد در آن نیست بلکه آتش هجران و شوق وصال عامل این صدا است و هر کسی از این عشق و شوق بیگانه است باید نابود شود.
- آتش عشق است کاندر نی فتاد جوشش عشق است کاندر می فتاد
قلمرو زبانی:
کاندر : که اندر « در »/ فتاد : افتاد قلمرو ادبی :
تشبیه : آتش عشق « عشق مانند آتش است» / استعاره : « جوشش عشق» عشق مانند آبی است که می جوشد/ جناس : می ، نی / حسن تعلیل : دلیل جوشیدن می را جوشش عشق بیان می کند.
قلمرو فکری :
عامل نالة نی و به جوش آمدن و صاف شدن می ، وجود عشق است.
- نی، حریف هر که از یاری برید پرده هایش پرده های ما درید
قلمرو زبانی:
حریف : همدم ، هم صحبت / هر که : هر انسان عاشق/ یار: معشوق / برید : جدا شد / پرده : « در مصراع اول » نغمه ، نوا . و در مصراع دوم « حجاب و ستر » / پرده دریدن : راز را آشکار کردن. / ما : عاشقان
قلمرو ادبی :
تشخیص : نی همدم کسی باشد / کنایه : « پرده دریدن » کنایه از رسوا کردن./ جناس همسان « تام » : پرده ، پرده / جناس : برید و درید
قلمرو فکری :
نی با کسانی که از محبوب خود جدا مانده اند همراه و همدم است و نوا های آن سبب فاش شدن راز های عاشقان می گردد
- هـمچو نی زهـری و تریاقی که دید؟ همچو نی دم ساز و مش تـاقی که دید؟
قلمرو زبانی:
تریاق : پادزهر ، ضد زهر / دمساز : مونس، همراز ، دردآشنا
قلمرو ادبی :
پارادوکس« تناقض» : اینکه نی هم زهر باشد و هم پادزهر / تضاد : زهر و تریاق تشبیه : همچون نی
قلمرو فکری :
نی هم زهر است و هم پاد زهر . در عین درد آفرینی ، درمان بخش نیز هست.) به ظرفیت وجودی افراد بستگی دارد(
- نی حدیث راه پر خون میکند قصّه های عشق مجنون میکند
حدیث : سخن / راه پرخون : راه عشق /
قلمرو ادبی :
تشخیص: نی سخن بگوید/ استعاره: «راه پرخون » استعاره از عشق « عشق مانند راهی پراز خون است»/تلمیح : داستان لیلی و مجنون قلمرو فکری :
نی، داستان راه خونین عشق را بیان می کند و از قصه های عشقِ عاشقانی چون مجنون سخن به میان می آورد
محرم این هوش جز بیهوش نیست مر زبان را مشتکی جز گوش نیست
قلمرو زبانی:
محرم : راز دار ، معتمد، همدم / هوش : عشق / بی هوش : عاشق / مر : از حروف تأکید است که در متن های قدیمی همراه « را » می آید./ را : فک اضافه « مشتریِ زبان » هر گاه « را » میان مضاف و مضاف الیه بیاید ؛ فک اضافه است
قلمرو ادبی :
پارادوکس « تناقض» : بی هوش محرم هوش باشد / مجاز : « زبان » مجاز از سخن
تشخیص : گوش مشتری زبان باشد / اسلوب معادله: مصراع دوم مثالی برای مصراع اول است .
قلمرو فکری :
حقیقت عشق را هر کسی درک نمی کند ؛ تنها عاشق ) بی هوش( محرم است ، همان گونه که « گوش» برای ادراک سخنان ِ زبان ،ابزاری مناسب است
در غـم ما روزها بیگاه شد روزها با سوزها ه مراه شد
قلمرو زبانی:
بی گاه شدن : روزهای زندگی شپری شد ، بی وقت ، به پایان رسیدن هنگام غروب /
قلمرو ادبی :
جناس : روز ، سوز / کنایه : « روزها بی گاه شد » کنایه از « سپری شدن روزهای زندگی»
قلمرو فکری :
روز ها و ایّّام عمر من با سوز و گداز در غم محبوب به شب رسید و به سر آمد
روزها گر رفت ، گو رو، باک نیست تو بمان ، ای آن که جز تو پاک نیست
قلمرو زبانی:
بیت هفت جمله دارد روزها گر رفت ، گو ، رو ، باک نیست ، تو بمان ؛ ای آنکه ، جز تو پاک نیست/ تو : معشوق ، خدا /
قلمرو ادبی :
تشخیص: به روزها بگو / جناس : پاک ، باک / تضاد : رو ، بمان
قلمرو فکری :
اگر روز های عمرم سپری شد اهمّّیتی ندارد، تنها تو با من بمان چرا که تو ) معشوق ، خدا( برای من مهم هستی نه چیزی دیگر
هر که جز ماهی ، ز آ ب ش سیک شد هر که بیروزی است ، روزش دیر شد
بی روزی : بی نوا ، درویش / سیر شدن : بی میل شدن / روزش دیر شد : خسته شد قلمرو ادبی :
استعاره : « ماهی » استعاره از عاشق / آب : استعاره از عشق و معرفت الهی / جناس: سیر ، دیر کنایه : « روزش دیر شد » کنایه از « خسته شدن»
قلمرو فکری :
تنها ماهی دریای حق(عشق) است که از غوطه خوردن در آبِ عشق و معرفت سیر نمی شود. هر کس از عشق بی بهره باشد ، ملول و خسته می شود.) روزگارش تباه و بیهوده می شود
91- در ن یابد حال پخ تـه هیچ خام پس س خن کوتاه باید ، والسّلام
قلمرو زبانی:
پخته : انسان عاشق و واصل ) نقش مضاف الیه ( / خام : انسان بی تجربه در راه عشق ) مضاف الیه
قلمرو ادبی :
تضاد : پخته ، خام
قلمرو فکری :
آن که راه عشق نسپرده است ، از حال عارفِ واصل بی خبر است. بنابراین بیش از این سخن را ادامه نمی دهم و آن را تمام می کنم.
مثنوی معنوی، مولوی
کارگاه متن پژوهی قلمرو زبانی:
1- معنای واژة « دستور » را در بیت های زیر مشخص کنید:
الف( چه نیکو گفت با جمشید دستور که با نادان نه شیون باد و نه سور اسعد گرگانی وزیر
ب( گر ایدون که دستور باشد کنون بگویم سخن پیشت ای رهنمون فردوسی فرمان ، اجازه
۲- با توجّه به دو بیت زیر از مولوی، آیا می توان «دیر شدن» و «بیگاه شدن» را معادل معنایی یکدیگر دانست؟ دلیل خود را بنویسید.
مکـر او مـعـکـوس و او ســر زیـر شـد روزگـارش بــرد و روزش دیــر شــد دیر شدن : گذشتن زمان ، فوت شدن بیگاه شد بیگاه شد، خورشید اندر چاه شد خورشیدخورشیدِ جان عاشقان در خلوت الله شد بی گاه شدن : روز به آخر شدن، وقت شام شدن، به پایان رسیدن روز، شب شدن
3- نقش دستوری گروه های اسمی مشخص شده در بیت زیر را بنویسید:
هر کسی از ظنّ خود شد یار من از درون من نجست سرار من
مسند مفعول
قلمرو ادبی:
4- بیت های زیر را از نظر کاربرد آرایة «جناس تام ) همسان بررسی کنید.
الف)آتش است این بانگ نای و نیست باد/ هر که این آتش ندارد نیست باد
مصرع اول : « نیست باد » یعنی « جریان هوا نیست» مصراع دوم : « نیست باد» یعنی « نابود بشود»
ب( نـی، حـریف هـر کـه از یـاری برُید پرده هایـش پرده های ما درید
« پرده» اول یعنی نوا و آهنگ « پرده » دوم یعنی « ستک ، حجاب »
5- به بیت زیر توجه کنید:
مستمع، صاحب سخن را بر سر کار آورد غنچة خاموش ، بلبل را به گفتار آورد صائب تبریزی
در این بیت، مصراع دوم در حکم مصداقی برای مصراع اوّل است؛ به گونه ای که می توان جای دو مصراع را عوض کرد؛ در واقع شاعر، بر پایة تشبیه، بین دو مصراع ارتباط معنایی برقرار کرده است؛ به این نوع کاربرد شاعرانه «اسلوب معادله» می گویند.
توجّه: در اسلوب معادله، هر یک از دو مصراع ، استقلال معنایی و نحوی دارند ؛ به گونه ای که یکی از طرفین، معادل و مصداقی برای تأیید مفهوم طرف دیگر است.
نمونه:
عشق چون آید بـرد هوش دل فرزانه را دزد دانا مـی کشـد اوّل چـراغ خانـه را زیب النسا شانه می آید بـه کار زلـف در آشفتگی آشنـایـان را در ایّاّم پـریشـانـی بپرس سلیم تهرانی
عشق بر یک فرش بنشاند گدا و شاه را سیل ، یکسان می کند پست و بلند راه را غنی کشمیری
در کدام بیت درس، شاعر از « اسلوب معادله » بهره گرفته است؟ دلیل خود را بنویسید .بیت 11، چون مصکاع دوم یک مثال عینی است برای مصکاع اوّل که یک موضوع ذهنی را بیان می کند.
قلمرو فکری:
- مقصود مولوی ، از « نی» و « نیستان» چیست؟ نی : مولوی ، انسان آگاه و عارف نیستان: جوار خداوندی
- کدام بیت، بی این سخن مشهور: « کلّ شَیءٍ یَرجِعُ الی اصلهِ» ) هر چیزی سرانجام به اصل خود باز میگردد ( اشاره دارد؟ بیت چهارم
- حافظ، در هریک از بیت های زیر، بر چه مفهومی تأکید دارد؟ بیت های معادل این مفاهیم را از متن درس بیابید .
الف( در ره عشق نشد کس به یقین محرم راز هر کسـی بر حسب فکـر گمانـی دارد
بی گمان شسی در طریق عشق به مبدأ هستی واقف ارکار نگشت؛ هر رهروی براندازۀ اندیشه و دریافت خود از عشق و معرفت تصوّری دارد. / بیت ششم.
ب( زمانـه گـر بـزند آتشم بـه خـرمن عمر بگو بسوز که بر من به برگ کاهی نیست
اگر روزگار خرمن زندگانی مرا به آتش ششد ، بگذار بسوزد که نزد من این حیات دو روزه از پر کاهی کن ارزش تر است. بیت شانزدهم.
- هر یک از مفاهیم جدول زیر ، از کدام بیت درس دریافت می شود؟
شمارة بیت |
مفهوم |
|
دشوار و پر خطر بودن راه عشق |
|
اشتیاقِ پایان ناپذیر عاشق |
|
نقش ظرفیت وجودی افراد در تأثیرپذیری از عشق |
سؤالات نهایی
. در بیت :« کز نیستان تا مرا ببریده اند / از نفیرم مرد و زن نالیده اند.» مقصود از « نیستان» چیست؟
. با توجه به شعر زیر به سؤالات پاسخ دهید:
« هر که جز ماهی ز آبش سیر شد هر بی روزی است، روزش دیر شد
در نیابد حال پخته هیچ خام پس سخن کوتاه باید ، والسّلّام»
الف. منظور از « ماهی» چیست؟ ب. مصراع اول بیت دوم به چه معنا است؟
. با توجه به بیت « هر که جز ماهی ز آبش سیر شد/ هر بی روزی است، روزش دیر شد.»؛ « بی روزی» و « دیر شدن روز» به ترتیب به چه معناست؟
. با توجه به ابیات زیر:
« آتش است این بانگ نای و نیست باد هر که این آتش ندارد نیست باد
نی حریف هر که از یاری برید پرده هایش پرده های ما درید»
الف( معنای « نیست باد » در مصراع اول و دوم را بنویسید. ب( واژه ی «حریف» در بیت دوم به چه معنی به کار رفته است؟
. با توجه به شعر زیر به سؤالات پاسخ دهید:
هر کسی کاو دور ماند از اصل خویش باز جوید روزگار وصل خویش من به هـر جمعیّّتی نالان شـــدم جفت بدحالان و خوش حالان شدم.
الف. منظور مولانا از « اصل خویش» چیست؟
ب. در بیت دوم منظور از « خوش حالان » چیست؟
. تفاوت معنایی « پرده» را در بیت « نی حریف هر که از یاری برید /پرده هایش پرده های ما درید» بیان کنید
- هر کسی از ظنّ خود شد یار من
- در غم ما روز ها بیگاه شد روزها با سوز ها همراه شد .
در نیابد حال پختخ هیچ خام.
- تن ز جان و جان ز تن مستور نیست
- محرم این هوش جز بی هوش
نیست جواب ها:
1. عالم معنا .۲. الف. عاشق واقعی. ب. آن که راه عشق نسپرده ، از حال عارف واصل بی خبر است .3. بی بهره از عشق. ملول و خسته شدن .4. الف. در مصراع اول: تنها نفس و دمیدن نیست. در مصراع دوم: نیست و نابود شود. ب. همدم .5. الف. بازگشت به سوی حق. ب. خوش حالان رهروان راه حق اند که از سیر به سوی حق شادمان اند .6. نغمه های نی. راز . 7- هرکسی در حد فهم خود یار من شد
.8- عاشق عمرش را با درد و غم عشق سپری می کند و روزها را با سوز دل به دل به پایان می برد .9- تن از جان آگاهی دارد و جان تن را درک می کند و هیچ یک از دیگری پوشیده نیست 10- حقیقت عشق را هر کسی درک نمی کند تنها عاشق ) بی هوش ( محرم است.
